Ναρκισσισμός και αγάπη

Μεταμόρφωση του Νάρκισσου, Salvador Dali

Ο ναρκισσισμός στην καθομιλουμένη παίρνει την έννοια του υπέρμετρα εγωκεντρικού ατόμου.  Για τους ειδικούς επιστήμονες (ψυχολόγους και ψυχιάτρους) αποτελεί έναν τύπο διαταραχής προσωπικότητας (της ναρκισσιστικής διαταραχής).  Διακρίνεται στον υγιή ναρκισσισμό, ο οποίος είναι θετικός για τον άνθρωπο, αφού εξασφαλίζει μια αρμονική συνύπαρξη με τον εαυτό, εσωτερική αρμονία και κίνητρο για την επίτευξη των στόχων του (κατά το δυνατόν). Στην παθολογική μορφή αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα, ο οποίος εμποδίζει το άτομο να αντιληφθεί την πραγματικότητα και δημιουργεί ψευδαισθήσεις που δεν οδηγούν πουθενά.

Ο μύθος

Στους περισσότερους ίσως είναι γνωστός ο μύθος του νεαρού Νάρκισσου, γιού της νύμφης Λειριώπης και του ποταμού Κηφισού, που ήταν τόσο όμορφος, ώστε όλες οι νύμφες τον ήθελαν για σύντροφό τους. Ο ίδιος όμως ήταν τόσο υπερόπτης που τις απέρριπτε όλες. Μια μέρα, καθώς περιφερόταν στον ποταμό ο Νάρκισσος πρόσεξε το είδωλό του στο νερό. Η γοητεία που άσκησε πάνω του η αντανάκλαση του ειδώλου του ήταν τόση, ώστε ερωτεύτηκε σφόδρα το είδωλό του και καθόταν ώρες ή και μέρες ολόκληρες μη κάνοντας τίποτα άλλο πέρα από το να θαυμάζει την ομορφιά του. Το πάθος του αυτό, του κόστισε την ίδια του τη ζωή, καθώς μια μέρα έσκυψε να φιλήσει το είδωλό του, έπεσε στο ποτάμι και πνίγηκε.

Τα χαρακτηριστικά της ναρκισσιστικής προσωπικότητας

Όλοι οι άνθρωποι έχουν στοιχεία ναρκισσισμού από τη στιγμή που γεννιούνται. Αυτό σημαίνει ότι επικεντρώνονται στον εαυτό τους - στις επιθυμίες και τις ανάγκες τους. Χαρακτηριστικά ο Freud απέδωσε αυτή την πρωτογενή κατάσταση ναρκισσισμού με την έκφραση: «η Αυτού Μεγαλειότης το μωρό». Ως βρέφη τα ναρκισσιστικά άτομα είναι ιδιαίτερα δεκτικά και ευαίσθητα στις κρίσεις και στις προσδοκίες των σημαντικών, για αυτά, άλλων - των γονιών. Για παράδειγμα, είναι παιδιά που έχουν ένα φυσικό ταλέντο, το οποίο η οικογένεια χρησιμοποίησε με σκοπό να διατηρήσει το κύρος, την αυτοεκτίμηση και την υπερηφάνεια της. Έτσι το παιδί μεγαλώνει ως ναρκισσιστική προέκταση των γονιών του, μη γνωρίζοντας τις πραγματικές ανάγκες και επιθυμίες του και κατά συνέπεια μη γνωρίζοντας τον ίδιο του τον εαυτό. 

Αργότερα ως ενήλικες τα παιδιά αυτά έχει ανάγκη από τη συνεχή επιβεβαίωση των άλλων για να διατηρήσουν την αψεγάδιαστη και χαρισματική εικόνα που τους έχει δημιουργηθεί για τον εαυτό τους.  Τα ναρκισσιστικά άτομα πιστεύουν ότι είναι πολύ ξεχωριστά άτομα και μοναδικά, σίγουρα σε ότι και αν κάνουν ή σκέφτονται, με ένα μεγαλειώδες αίσθημα σπουδαιότητας για τον εαυτό. Έχουν έντονη ανάγκη για θαυμασμό και αδυναμία να αναγνωρίσουν τις επιθυμίες, τις ανάγκες και τα αισθήματα των άλλων.  Συχνά υποτιμούν τη σπουδαιότητα των επιτευγμάτων άλλων ανθρώπων και υπερεκτιμούν τη σπουδαιότητα των δικών τους πράξεων.  Κλασικό τεστ για να υποψιαστούμε συγκεκαλυμμένο ναρκισσισμό σε ένα άτομο είναι να το ρωτήσουμε για την τελευταία φορά που θεώρησε ότι υπολειπόταν κάποιου άλλου σε σπουδαιότητα ... Πιστεύουν ότι οι άλλοι θα πρέπει να ακολουθούν ή να συμμορφώνονται στις δικές τους προσδοκίες.

Παρόλα αυτά στο συναισθηματικό πυρήνα ενός ναρκισσιστή κατοικεί ένα πληγωμένο παιδί που απεγνωσμένα αναζητεί την πραγματική αγάπη και τη φροντίδα των άλλων, προνόμια που ουσιαστικά στερήθηκε στα πρώιμα χρόνια της ζωής του.  Επιπλέον με μια πιο προσεκτική παρατήρηση, εύκολα κανείς διαπιστώνει τα αισθήματα ντροπής, οργής και φθόνου που βιώνει η ναρκισσιστική προσωπικότητα. Τα άτομα αυτά συνήθως φοβούνται ότι κάποια στιγμή θα αποκαλυφθεί η ανεπάρκεια και η ατέλεια του πραγματικού τους εαυτού. Έτσι περιφρονούν και κατακρίνουν τους άλλους εκφράζοντας, έτσι τη βαθύτερη επιθυμία του να τους καταστρέψουν. 

Πως επιλέγουν το σύντροφό τους

Οι ναρκισσιστικές προσωπικότητες βιώνουν μια μορφή "φιλάρεσκης αγάπης",  που απευθύνεται λιγότερο στον απέναντι και περισσότερο στον ίδιο τους τον εαυτό.  Μια ναρκισσιστική αγάπη που αποσκοπεί στην αύξηση της αυτοεκτίμησής τους, γι'αυτό πολύ γρήγορα μεταπηδούν από τη μια σχέση στην άλλη ή συχνά έχουν πολλαπλές ερωτικές σχέσεις. Θέλουν να βρίσκονται συνεχώς στο φως των προβολέων, επειδή λειτουργούν με το σκεπτικό «θα τους κάνω όλους μετόχους της προσωπικής μου ζωής για να επιβεβαιωθώ». Επιλέγουν συντρόφους υψηλού κοινωνικού κύρους και πολλές φορές είναι ιδιαίτερα προκλητικοί στη συμπεριφορά τους και τις απόψεις τους, αρκετά συχνά ναρκισσιστικές προσωπικότητες επίσης. Στην αρχή της σχέσης θα είναι όλα ιδανικά και ο ένας θα μεταδίδει στον άλλο την αίσθηση σημαντικότητας και κυρίως το πόσο σημαντικό είναι δυο τόσο σπουδαία άτομα να μπορούν να είναι μαζί. Σύντομα όμως η σχέση παίρνει άλλη μορφή. Καταλήγει να είναι ανταγωνιστική, αφού ανταγωνίζονται ποιος θα είναι ο σπουδαιότερος από τους δυο.

Οι εννιά διαφορετικοί τύποι νάρκισσου
Ο συναισθηματικός επαίτης
Το άτομο αυτό είναι απύθμενο πηγάδι συναισθηματικών αναγκών, αισθάνεται μια επώδυνη συναισθηματική πείνα που δεν μπορεί να ικανοποιήσει. Δεν του φτάνει πόσο τον αγαπάνε, πάντα θέλει περισσότερο.
Όταν δε βλέπει τον/την σύντροφό του, είναι σαν να έχει κοπεί η παροχή αγάπης. Προξενεί απογοητεύσεις στο σύντροφό του, που συχνά του λέει 'μα κάναμε διακοπές μαζί! Χτες μιλούσαμε δυο ώρες στο τηλέφωνο!'. Ο ίδιος δε μπορεί να καλμάρει και να φροντίσει συναισθηματικά τον εαυτό του. Συνήθως έχει άγχος και φόβο εγκατάλειψης.
Ο εκλεκτός εραστής
Πιστεύει στην ιδεολογία της ρομαντικής αγάπης, με πλούσια συναισθηματική ζωή, που βασίζει τις σχέσεις του σε υπερβολικές εξομολογήσεις για τον εαυτό του, που φτάνουν στο σημείο μεγαλομανίας.
Οποιοδήποτε ελάττωμα του συντρόφου του το κατακρίνει και το παίρνει προσωπικά. Τα μεγαλόσχημα λόγια του "κανείς δεν θα σε αγαπήσει όπως εγώ", προσπαθούν να κρύψουν το πόσο εύθραυστος συναισθηματικά αισθάνεται. Η υπερβολή του σύντομα αρχίζει να κουράζει τον σύντροφό του, που τον εγκαταλείπει, με αποτέλεσμα η αυτοπεποίθηση και η αυτοεκτίμησή του να καταρρακώνονται.
Ο τραπεζίτης της δύναμης
Είναι το άτομο που έχει ερωτευθεί τη δύναμη, την οποία εκφράζει με επιθετικότητα, μείωση και τρομοκράτηση των υπαλλήλων του. Επίσης, μπορεί να είναι ψυχρός και γραφειοκράτης. Όμως, κρατά τη δύναμη στα χέρια του και τη χρησιμοποιεί διαρκώς. Η αλαζονεία του είναι χαρακτηριστική και δείχνει περιφρόνηση για τους κατώτερους του.
Δεν τρέφει θετικά συναισθήματα ή κατανόηση για τους άλλους. Παίρνει αποφάσεις χωρίς να σκέφτεται τις συνέπειες για τους άμεσα ενδιαφερόμενους: το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι η προσωπική του άνοδος και το κυνήγι των χρυσών ευκαιριών στη δουλειά του. Η μεγαλομανία του επικεντρώνεται στην επιτυχία και τα επιτεύγματά του δεν είναι ποτέ αρκετά για να συνταιριαστούν με την εσωτερική του εικόνα της επιτυχίας.
Ο διαμορφωτής του σώματος
Δείχνει ωραίος! Αλλά αυτό είναι μόνο επιφανειακό. Οι αξίες του: εικόνα, μόδα, γοητεία, νεότητα και ομορφιά. Δεν πρόκειται απλώς για το πρότυπο της εποχής μας, ή τον άνθρωπο που προσέχει τον εαυτό του και πάει στο γυμναστήριο και επενδύει στην εξωτερική του εμφάνιση, αλλά για μια διαταραγμένη προσωπικότητα με υπερβολική ανάγκη να τον θαυμάζουν οι άλλοι.
Η αυτοεκτίμησή του επικεντρώνεται στην εξωτερική του εμφάνιση. Προσελκύει εύκολα κόσμο, αλλά δε μπορεί να διατηρήσει μακροχρόνιες σχέσεις. Ο εσωτερικός του κόσμος είναι άδειος και μουντός.
Ο οργισμένος
Πρόκειται για άτομο, με θυμό που βράζει μέσα στο άτομο και ξεσπά με ή χωρίς λόγο στα άτομα γύρω του. Η δυσαρέσκεια και η δυστυχία του εκφράζονται με αυξανόμενη επιθετικότητα.
Υπάρχουν επεισόδια εκρηκτικού θυμού που αφήνουν τους άλλους άναυδους. Χαρακτηριστική είναι η υπερευαισθησία του σε οποιαδήποτε προσβολή, φανταστική ή πραγματική. Παίρνει το κάθε τι προσωπικά και το παρερμηνεύει ως επίθεση.
Αυτό που πυροδοτεί το θυμό του είναι ναρκισσιστική προσβολή. Βλέπει τον κόσμο ως άσπρο /μαύρο, ποτέ με ενδιάμεσες αποχρώσεις και κατηγορεί τους πάντες, εκτός από τον εαυτό του. Η λογική του έχει παρανοϊκή χροιά.
Ο κολπατζής
Πρόκειται για μια επιφανειακά γοητευτική προσωπικότητα που σαγηνεύει τους άλλους. Δυστυχώς όμως, κάτω από την επιφάνεια κρύβεται μια διαταραγμένη προσωπικότητα. Πίσω από τα "έχε μου εμπιστοσύνη" μηνύματα, κρύβεται δόλος και κακεντρέχεια, εκμετάλλευση του άλλου και αίσθηση προδοσίας όταν το "θύμα" αντιληφθεί τι συμβαίνει.
Ο κολπατζής νάρκισσος είναι ανελέητος στις σχέσεις του, ξεγελά τον/την σύντροφό του με απιστίες, κλοπές, απάτες ή ακόμα κι εγκληματικές πράξεις. Υπάρχει ίντριγκα κι ευχαρίστηση στο να στήνει το κόλπο.
Ο φαντασιόπληκτος
Έχει έναν περίπλοκο εσωτερικό κόσμο, όπου όλη η ευχαρίστηση βρίσκεται στο βασίλειο της φαντασίας και όχι στην πραγματικότητα. Πρόκειται για άτομο που δείχνει κάπως επιφανειακό, ανάλαφρο, άδειο και μπορεί να έχει κοινωνικές φοβίες.
Είναι εγκλωβισμένος στον εσωτερικό του κόσμο και έχει μεγαλομανίες που δεν τις γνωστοποιεί απαραίτητα στους άλλους, αλλά τις ζει μέσα του. Έχει μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του και η αυταπάτη του είναι ότι είναι σπουδαίος, ωραίος, αγαπητός, θαυμαστός.
Ο εσωτερικός του κόσμος αποτελεί πηγή ευχαρίστησης, την οποία δε βρίσκει εξωτερικά. Δεν εμπιστεύεται κανέναν και είναι δύσκολος στις σχέσεις του, αφού δε δίνει τίποτα στους άλλους. Αντί η φαντασία του να τροφοδοτεί την προσωπικότητά του και τη ζωή του, δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ανεξαρτησίας.
Ο μάρτυρας
Υποφέρει και γύρω από αυτό περιστρέφεται η ύπαρξή του. Η προσωπική του ταυτότητα βασίζεται πάνω στον πόνο και τη δυστυχία ή το να είναι θύμα ή επιζών τρομερών ψυχικών καταστάσεων. Ο πόνος δικαιώνει την τεράστια απορρόφηση στον εαυτό, με παρασιτικές απαιτήσεις και συχνά σχέσης εκμετάλλευσης.
Ο πόνος δεν αφορά απλώς το παρελθόν, μολύνει το παρόν και το μέλλον και καθιστά αδύνατη την συναισθηματική ισορροπία. Ο πόνος δεν είναι ποτέ αρκετός, πάντα χρειάζεται λίγο ακόμα γι' αυτό το είδους νάρκισσου και η τέχνη του αυτοσαμποταρίσματος τελειοποιείται καθημερινά.
Ο πόνος αυτός δεν είναι ο απλός πόνος που αισθάνεται ο κάθε άνθρωπος: πρόκειται για ναρκισσιστικό πόνο μεγαλομανίας "κανείς δεν έχει υποφέρει ποτέ όσο εγώ", και αυτή είναι ίσως η μόνη του παρηγοριά.
Κάνει σχέσεις με άτομα που θέλουν να είναι χρήσιμα στους άλλους. Η ιστορία του θύματος συνεχίζεται και αποτελεί τρόπο να ελέγχει τους πάντες και τα πάντα, μέχρι που οι άλλοι να αισθανθούν ότι τους χρησιμοποιεί. Ο πόνος του νάρκισσου είναι μια άμυνα για να αποφύγει τον πραγματικό πόνο, όταν αυτός εμφανίζεται στη ζωή.
Ο σωτήρας
Συνήθως δείχνει γεμάτος αρετές και προτερήματα, σπεύδει να βοηθήσει, νοιάζεται και φροντίζει τους άλλους. Σχεδόν πάντα. Αυτός ο τύπος νάρκισσου εμπλέκεται σε ανισόρροπες σχέσεις, τα δίνει όλα μονομερώς, κουράζεται, εκνευρίζεται και ρωτάει "γιατί δεν ικανοποιούνται επιτέλους οι δικές μου ανάγκες";


Θεραπεία

Τα άτομα αυτά δύσκολα ζητούν ψυχοθεραπευτική βοήθεια.  Αυτό συμβαίνει γιατί το πρόβλημα είναι χαρακτηριστικό της προσωπικότητας (έγκειται στο χαρακτήρα) του ατόμου, μόνο που δεν είναι αντιληπτό στον ίδιο αλλά αντανακλάται στη σχέση του με τους άλλους.

Σκοπός της θεραπείας είναι είναι τα άτομα αυτά να αποκτήσουν ευαισθησία στους μηχανισμούς λειτουργίας της παθολογικής μεγαλομανίας τους και η απόκτηση ρεαλιστικής και σταθερής εικόνας του εαυτού.  Η θεραπεία είναι μεγάλης διάρκειας χαρακτηρίζεται από εναλλαγή συναισθημάτων απέναντι στο θεραπευτή ή την ομάδα της ομαδικής ψυχοθεραπείας.

Η ατομική ή ομαδική ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία είναι η θεραπεία που συνίσταται περισσότερο.

Πηγές :

• Jeffrey E. Young, Janet S. Klosko, Marjorie E. Weishaar (2008), Θεραπεία Σχημάτων, Ένας οδηγός για τον θεραπευτή, Αθήνα, Εκδ. Πατάκη 
• Μάνος, Ν. (1999), Βασικά στοιχεία Ψυχιατρικής, Θεσσαλονίκη, Εκδ. University Studio Press
• Pervin. L., Oliver, J. (1999), Θεωρίες προσωπικότητας, Αθήνα, Εκδ. Τυπωθήτω. 
• Wardetzki, Β. (2009), Αυτάρεσκη Αγάπη. www.baerbel-wardetzki.deBermpel Varntetski
• www. el.wikipedia.org
• www.cognitiveanalytic.gr
• www.users.uoa.gr